Czerwone listy to dokumenty informujące o statusie zagrożenia poszczególnych gatunków fauny i flory. W Atlasie Fauny Powiatu Wągrowieckiego, przy opisie poszczególnych gatunków również zamieszczamy kryteria zagrożenia, celem wskazania gatunków istotnych z ochroniarskiego punktu widzenia.

Choć powstało wiele czerwonych list, skupiających się na wybranych grupach systematycznych lub regionach, najbardziej znaną jest lista będąca pierwowzorem pozostałych, czyli Czerwona Lista Gatunków Zagrożonych publikowana przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN). Po raz pierwszy została opublikowana w 1964 r. i od tego czasu ewoluowała do rangi najważniejszego źródła o ochronie konserwatorskiej.

Przewaga listy publikowanej przez IUCN nad innymi dokumentami (publikowanymi z reguły w wersjach papierowych) polega m.in. na częstej aktualizacji statusów ochronnych i publikacji wyników online.

Obecnie Czerwona Lista IUCN zawiera informacje o ponad 105 tys. gatunków i obejmuje m. in. wszystkie krajowe kregowce oraz wiele bezkręgowców (w tym motyle, ważki i prostoskrzydłe).

Czerwona lista IUCN ma kluczowe znaczenie nie tylko dla identyfikacji gatunków wymagających ukierunkowanych działań naprawczych, ale także dla wskazania kierunku programu ochrony poprzez identyfikację kluczowych miejsc i siedlisk, które należy chronić. Ostatecznie czerwona lista IUCN pomaga w określeniu przyszłych priorytetów w zakresie ochrony i finansowania.

Kryteria stosowane w IUCN Red List

• DD (data deficient) – gatunek dla którego zebrano zbyt mało danych i dla którego nie można oszacować ryzyka bazującego na rozmieszczeniu i liczebności;
• LC (least concern) – gatunek mniejszej troski;
• NT (near threatened) – gatunek bliski zagrożenia. Pomimo tego, że nie jest zagrożony, jest bliski tego statusu lub będzie zagrożony w niedalekiej przyszłości;
• VU (vulnerable) – gatunek narażony na wyginięcie;
• EN (endangered) – gatunek zagrożony wyginięciem w bliskiej przyszłości;
• CR (critically endangered) – gatunek krytycznie zagrożony wyginięciem;
• EW (extinct in the wild) – gatunki wymarłe na wolności;
• EX (extinct) – gatunki wymarłe.

Czerwona lista IUCN oraz wspomniane wyżej kryteria, są regularnie cytowane w opracowaniach specjalistycznych oraz publikacjach naukowych. Z Czerwonej listy IUCN korzystają agencje rządowe, departamenty dzikiej przyrody, organizacje pozarządowe związane z ochroną przyrody, planiści zasobów naturalnych czy szeroko rozumiana społeczność naukowa związana z ośrodkami edukacyjnymi. Za poziom merytoryczny odpowiada Komitet Czerwonej Listy.

IUCN Red List – strona internetowa

Krajowe czerwone listy

Nie należy zapominać o dokonaniach polskich naukowców, którzy kilkukrotnie podejmowali się trudu opracowania dokumentów wzorujących się na czerwonej liście stworzonej przez IUCN. Najważniejsze z nich to Polska czerwona księga zwierząt (w ostatnich wydaniach podzielona na 2 tomy: kręgowce i bezkręgowce) oraz Czerwona lista gatunków ginących i zagrożonych w Polsce. Pierwsze opracowanie poza kryteriami zagrożeń, zawierało opisy poszczególnych gatunków oraz mapy rozmieszczenia. Z kolei Czerwona lista zawierała jedynie informacje o statusie zagrożeń za to obejmowała większą liczbę taksonów i gatunków.
Niestety oba dokumenty powali stają się nieaktualne. Czerwoną księgę po raz ostatni wydano w roku 2001 (bezkręgowce w 2004 r.) natomiast Czerwoną listę w 2002 r. W wyniku wielu czynników, choćby klimatycznych, zmieniają się trendy liczebności i rozmieszczenia wielu gatunków, dlatego do obu dokumentów należy podchodzić krytycznie.

Poza ww. opracowaniami, w Polsce mamy wiele innych czerwonych list, jednak dotyczą one z reguły wybranych grup organizmów lub regionów.

W letnim zeszycie periodyku Chrońmy Przyrodę Ojczystą (tom 78, zeszyt 2) opublikowano aktualizację Czerwonej Listy Kręgowców Polski, której autorem jest nie kto inny jak Zbigniew Głowaciński. Aktualna lista obejmuje 181 gatunków, dla których zagrożenia przypisano zgodnie z systemem IUCN. Na listę wprowadzono 36 nowych gatunków, o różnym stopniu zagrożenia, głównie spośród ptaków i płazów. W tym miejscu należy wspomnieć, że w przypadku ptaków, w naszych opracowaniach nadal wykorzystywać będziemy klasyfikację zawartą w Czerwonej liście ptaków Polski (Wilk i in. 2020), która jest opracowaniem wyczerpująco opisującym stan krajowej awifauny, z niezwykle rozbudowaną metodyką ocenową. Natomiast zaktualizowana Czerwona Lista Kręgowców Polski wykorzystywana będzie dla charakterystyki pozostałych kręgowców. Wracając do samego opracowania warto dodać, że w ścisły zakres listy (z wyłączeniem kategorii LC), wchodzi 181 gatunków, głównie ptaków (42,5%). Jeśli przyjąć, że krajowa fauna kręgowców (lądowych i przymorskich) liczy ok. 480 gatunków, wówczas w ścisłe ramy listy wchodzi aż 37% z nich.